Sant Muktabai information essay biography sms message abhang संत मुक्ताबाई अभंग

संत मुक्ताबाई या महाराष्ट्रातील संत-कवयित्री होत्या. संत मुक्ताबाई ह्या संत ज्ञानेश्वरांच्या धाकट्या बहीण म्हणून सर्वांना परिचित आहेत. त्यांनी रचिलेले ताटीचे अभंग हे त्यांच्या नावावर नोंदविलेले आहेत. या अभंगांमध्ये त्यांनी संत ज्ञानेश्वरांना काही बोध दिला आहे. त्या योगी चांगदेवांच्या गुरू होत्या. त्यांनी ज्ञानबोध या ग्रंथाचेही लेखन केले आहे. ज्ञानदेव-भगिनी मुक्ताबाईचे मराठी संतमंडळातील स्थान अनन्यसाधारण आहे. सर्व प्रकारच्या प्रतिकूलतेचा प्रतिकार करण्याचा ज्ञानदेवादी भावंडांतील बालयोगिनी मुक्ताबाई यांचा आध्यात्मिक अनुभव थोर होता. ज्ञानेश्वरादी भावंडांमधील अस्मिता, स्वाभिमान, प्रतिकार यांचे सजीव रूप मुक्ताबाई होय. जन्म व वंशावळ अादी शक्ती मुक्ताबाईंचा जन्म इंद्रायणीतीरी वसलेल्या आळंदीच्या गावाजवळील सिद्धबेटावर अश्विन शुद्ध प्रतिपदा शुक्रवार शके १२०१ म्हणजेच इ. सन. १२७९ मध्ये झाला. त्यांचा जन्म ऎका देशस्थ ब्राम्हण परिवारात झाला होता. त्यांच्या आई-वडिलांचे मूळ गाव औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठण तालुक्यातील आपेगाव हे होय. पैठण पासून चार कोसावर गोदावरी च्या काठी ऊत्तर किना-यावर हे गांव अाहे. त्यांचे पुर्वज अापेगंावचे कुळकर्णी होते. निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान, मुक्ताबाई या भावंडांमध्ये मुक्ताबाई या सर्वात लहान होत्या. पोरवयातच निवृत्तीनाथ आणि त्यांच्या भावंडांना स्वजातीयांनी संन्याशाची पोर म्हणून वाळीत टाकून त्यांची विटंबना केली, पण हे सारे भोग सोसत ह्या चारही बहिण-भावंडांनी ब्रह्मविद्येची अखंड उपासना केली. आपल्यानंतर आपली मुलं तरी सुखी राहावीत या आशेने विठ्ठलपंत रुक्मिणी यांनी निर्दय समाजाने दिलेल्या देहांत प्रायःश्चिताचा निर्णय शिरसावंद्य मान्य करून त्रिवेणी संगमात देहविसर्जन केले. मात्यापित्यांच्या या देहत्यागानंतर या अनन्य साधारण कुटुंबाच्या गृहिणीपदाची नाजूक जबाबदारी मुक्ताबाईंवर पडली. ती तितक्याच समर्थपणे त्यांनी उचलली आणि पेलली. त्यामुळे खेळण्या-बागडण्याच्या बालवयातच मुक्ताई प्रौढ गंभीर, सोशिक समंजस बनली. हळव्या निरागस वयात जीवनाच्या वास्तव सत्याकडे आणि कठोर स्वरूपाकडे निर्लीप्तपणे पाहण्याचे प्रगल्भ प्रौढत्व तिच्यात आलेले होते. मुक्ताबाईंनी आपल्यापेक्षा मोठ्या भावंडांना मायेची पाखर दिली. वात्सल्याने सावरले व प्रसंगी जागरूक करण्यासाठी आत्मीयतेने फटकारले देखील. सर्व तत्कालीन संतांनी एकमुखाने मुक्ताबाईचा ज्ञानाधिकार मान्य केला. तिचा आदेश स्वीकारला. मुक्ताबाईचे गुरु म्हणजे तिचेच मोठे बंधू संत निवृत्तीनाथ ज्यांना मुक्ताबाईंनी गुरुमंत्र दिला ते म्हणजे विसोबा खेचर आणि हठयोगी चांगदेव हे होत. मुक्ताबाईंनी बालपणीच त्यांच्या समकालीन समाजाचे उग्र कठोर वास्तव अनुभवले आणि ते पचवून लौकिक जीवनसंघर्षाकडे पाठही फिरविली. त्यांच्या वाणीत सांसारिक सुखदुःखाचा वा क्लेश पीडांचा प्रतिसाद नाही. सारे जीवनच त्यांनी अलौकिक रंगात रमवून टाकले आहे. मुक्ताबाईंनी ज्ञानदेवांच्या संत मंडळीतील श्रेष्ठांनादेखील आपल्या आध्यात्मिक अधिकार बळावर स्पष्टोक्तीच्या सुरात जागविले आहे. याबाबतीत संत नामदेवांचा प्रसंग बोलका आहे. संत नामदेवराय हे विठ्ठलाचे परम भक्त, ते एकदा सहज ज्ञानदेवाच्या भावंडांना भेटले असता, निवृत्तीसह दोघाभावांनी नामदेवांना वंदन केले; परंतु नामदेवांनी मात्र त्यांना उलट नमस्कार केला नाही, तर ते ताठ बसून राहिले. मुक्ताबाईंनी मात्र नामदेवांचा हा अहंकार ओळखून त्यांना नमस्कार केला नाही, दर्शन घेतले नाही. उलट अधिकारवाणीने अत्यंत झणझणीत शब्दात तिने नामदेवाची कानउघाडणी केली. मुक्ताबाई आयुष्यातील प्रत्येक प्रसंगांना निर्भयपणे खंबीरपणे सामोरी जाते. विवेक तर मुक्ताबाईत दृढपणे विसावलेला. म्हणून जेव्हा जनसमाजाकडून प्रत्येकवेळी होणारी उपेक्षा व अपमान सहन न होऊन, ज्ञानेश्वर जेव्हा उद्विग्न स्थितीवर मात करावी म्हणून पर्णकुटीची ताटी (दार) बंद करून ध्यानस्थ बसले. त्यावेळी केवळ नऊ वर्षांची लाडीवाळ मुक्ताबाई कर्तव्यदक्ष पित्याची कठोर जबाबदारी आत्मविश्वासाने पेलून आपल्या वत्सल अभंगवाणीने ज्ञानदेवांना उद्देशून योग्याची लक्षणे कथन करते. दु:खी अपमानित ज्ञानदेवांचे ताटीच्या अभंगात सांत्वन करते. ताटीच्या अभंगात मुक्ताबाईचे हळुवार, समंजस, प्रसंगावधानी, उच्च पातळीवरचे व्यक्तिमत्व साकार झाले आहे. त्यात मुक्ताबाईंनी जी संतत्वाची लक्षणे सांगितली आहेत ती मूर्तिमंत तिच्या व्यक्तित्वात दिसून येतात. शुद्ध ज्याचा भाव झाला । दुरी नाही देव त्याला ।।१।। अवघी साधन हातवटी । मोले मिळत नाही हाटी ।।धृ.।। अहो अापण तैसे व्हावे । अवघे अनुमानूनि घ्यावे ।।३।। ऎसे केले सतगुरूनाथे । बापरखुमादेवी कांते ।।४।। तेथे कोणी शिकवावे । सार साधूनिया घ्यावे ।।५।। लडिवाळ मुक्ताबाई । जीव मुद्यल ठायीचे ठायी । ।६।। तुम्ही तरुनी विश्वतारा । ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ।।७।। जेव्हां चांगदेवंाचे वय १४०० वर्षांचे होते तेव्हां मुक्ताबाई केवळ १४ वर्षांच्या होत्या. जेव्हा चांगदेवांना ज्ञानेश्वर माऊलींचा रेड्या कडून वेद बोलवून घेण्याचा चमत्कारा बद्दल माहिती मिळाली, तसेच स्वर्गातून पितर बोलावून भोजन देवून परत स्वर्गात पाठविल्याचे कळाले. तेव्हा चांगदेव महाराज अचंबित झाले. त्यांनी ह्या चारही भावंडांना भेटण्याची ईच्छा अापल्या शिष्यांजवळ व्यक्त केली. भेटण्या अाधी त्यांनी संत िनवृत्ती, संत ज्ञानदेव, संत सोपान व संत मुक्ताबाईंना पत्र लिहिण्यास घेतले. पत्राचे ऊत्तर काय मिळते यावर त्यांची योग्यता कळून येईल असा त्यांचा हेतु होता. तसे चांगदेवांना ब्रम्हांडात सर्व चिरंजीवच कारण ते १४०० वर्षांचे होते. परंतु ही देवरुपी भावंडं म्हणून त्यांना ते योग्य वाटले नाही. अनामाला नाम, अरुपाला रुप ही कल्पना करून कसे पाप लावून घेवू. तिर्थस्वरुप लिहिण्याचे अयोग्य वाटले कारण हि सर्व भावंडे वयाने लहान होती. सुरुवात कशी करावी हे कळेना, शेवटी चांगदेवांनी पत्र कोरेच पाठविले व त्याचे उत्तर मागविले. कोरे पत्र पाहून ज्ञानेश्वर, सोपान ह्यानी मुक्ताई कडे पत्र दिली. मुक्ताई म्हणाल्या: “दादा चौदा विद्या, चौसष्ट कला, ४ वेद व ६ वेदांग, सर्व प्रकारच्या विद्या व अष्टांग योग सामधी शिकूनही चांगदेव कोरेच राहिले अाहेत. असा ह्या पत्राचा अर्थ होतो.” नंतर ज्ञानेशवरांनी उत्तर म्हाणून पासष्टावी कला उकलून दाखविली (म्हाणजे त्याचा अर्थ केला) तर ब्रम्हज्ञान होईल अशी पासष्टी ज्ञानेश्वरांनी त्या कागदावर लिहिली. ।।स्वस्तिश्री वटेशु । जो लपोनि जगदा भासु । दावी मग ग्रासु । प्रकटला करी ।। नंतर चांगदेव हे ह्या भावंडांच्या भेटिस निघाले. शिष्यांनी अाग्रह केला की अापण अापल्या वैभवाने चला, तसे केले तर निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान व मुक्ताबाई शरण येतील, वाघावर स्वार होउन, हाती चाबूक म्हणून सर्प घेवून, घोडे, रथ असा ताफा घेवून वाजंत्री सहित ते सर्व समुदायासह अाळंदीस निघाले. चांगदेवांसारखा बहुप्रकारच्या सिद्धी प्राप्त असलेला. १४०० वर्ष उपासना केलेल्या फार मोठे अधिकारी परुष अापल्या भेटी साठी मोठ्या तातडीने वाघावर बसून अाले, तर अापण अपूर्व वाहनावर त्यांना सामोरे गेलेच पाहिजे म्हणून मुक्ताबाई ज्ञानेश्वरांना म्हणाल्या या भिंतीला अाज्ञा करा ती चालेल, लगेच ज्या भिंतीवर निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान व मुक्ताबाई बसले होते ती चालू लागली. ती भिंत विरघळून जावी म्हाणून चांगदेवांनी माया नदी तयार केरुन भिंतिवर सोडली. पण “ज्ञानदेव ज्ञानदेव” असे उच्चारताबरोबर मारारूपी नदी बेपत्ता झाली. हे पाहून चांगदेव भारावून गेले, त्यानी साषटांग दंडवत घातले. गर्वहिन होवून शरण अाले. ते तसेच जमिनीवर साष्टांग दंडवत घालत लोळले होते. निवृत्तीनाथांनी सांगितल्यावर ज्ञानेश्वरांनी दोन्ही हात धरून उठवून ऊभे केले. त्यांची ही विनी स्थिती पाहून त्यांना भेटण्याकरिता मुक्ताबाई, सोपान व निवृत्तीनाथ ही भिंतीवरून उतरले. नंतर चंागदेवांनी त्या भावंडांना त्याना शिष्य करून घेण्याची विनंती केली. ज्ञानेश्वर, सोपान व निवृत्तीनाथांनी चांगदेवांना मुक्ताबाईच्या स्वाधीन केले. चांगदेवांनी मुक्ताबाईच्या पायावर डोके ठेवले व त्यांना अापले गुरु मानले. मुक्ताबाई स्वरूपकार झाल्या संत श्रेष्ठ ज्ञानेश्वर महाराजांनी श्री क्षेत्र अाळंदी येथे संजिवन समाधी घेतल्यानंतर सोपानकाका सासवडला समाधिस्त झाले. नंतर नेवासा, अापेगांव, पुणतांबे, पैठण, घृणेश्वर, पहुर, जामनेर, बोदवड मार्गे हि संत मंडळी देवासह, ऋषीगण, यक्ष, किन्नर, गंधर्व सर्व मुक्ताईनगर (तेंव्हाचे महत् नगर) येथे अाले असता १५ दिवस मुक्ताईनगर कोथळी परिसरात वास्तव्य करुन वै. वद्य १० ला दुपारी १ वजुन १५ मिनिटांनी विजेच्या कडकडाटासह मुक्ताई गुप्त (स्व-स्वरुपकार) झाल्या. त्याच मुक्ताईच्या पावन भुमीमध्ये मुक्ताई समाधी स्थळ व प्रगट्य स्थान म्हणून भव्य मंदिर अाहे. www.marathisms.blogspot.com

jayanti punyatithi sant muktabai abhang sant janabai sant muktabai samadhi sant namdev sant gora kumbhar sant muktabai marathi sant muktabai samadhi place sant muktabai abhang in marathi